In kloostercomplex Hoogcruts wordt sinds juli 2020 gewerkt aan “Het klooster van de 21e eeuw”. Het concept klooster als een zelfvoorzienende enclave in een chaotische wereld spreekt tot de verbeelding. Een inspirerende plek op het kruispunt van kunst, cultuur, natuur en technologie. Een bijzondere ontmoetingsplek waar nieuwe inzichten kunnen rijpen. Een plek waar uit het bekende en onbekende, het lokale en het globale, het traditionele en het eigentijdse nieuwe verhalen worden verteld en beleefd en waar wordt gezocht naar aansprekende vormen van ‘meerwaarde’.
In de middeleeuwen was het de liturgie en de totale overgave aan de Almachtige die een kloostergemeenschap bijeen bracht. Aan het begin van de 21e eeuw wordt vooral duidelijk dat er een grote uitdaging bestaat om bestaande opvattingen over werk, productie, samenleving, markt, zorg en scholing van onafhankelijke alternatieven te voorzien. In Hoogcruts wordt gezocht naar nieuwe samenwerkingsverbanden, nieuwe publieken, nieuwe kleinschalige markten en andere inzichten i.v.m. welzijn.
ARTWARE heeft het onderzoek-atelier Kunst & Humanistiek in deze omgeving geplaatst vanuit de gedachte een inhoudelijke bijdrage te willen leveren aan het kritisch discours over de vraag in welke situatie kunst en publiek het best tot hun recht komen. Het idee van ‘ontmoeting’ als filosofisch gegeven speelt hierbij een centrale rol.
Historie Hoogcruts
Volgens de overlevering begon de geschiedenis van klooster Hoogcruts toen een herder een kruis tussen de doornstruiken aanschouwde. Deze tussenvorm van de visioenen van de H. Hubertus en van Mozes was zo indrukwekkend dat zelfs de schapen op de knieën vielen.
Er was eens een herder, die gewoon was zijn schapen te laten weiden op de hoogten benoorden Noorbeek. Op ’n avond, dat hij met behulp van den passenden hond zijn kudde wilde verzamelen, zag hij al de schapen in een wijden boog geknield voor een struik liggen. De herder, die begreep dat er iets wonderbaars geschiedde, viel op zijn knieën en nadat hij gebeden had, liep hij naar de struik en vond er een kruis op de wortels liggen. De mare van dit mirakel verspreidde zich snel in de omliggende dorpen en men bouwde weldra een kapel, op de plek waar de scheper het kruis gevonden had.
1428 – De oudste vermelding van de kapel is als volgt: “de Capelle van het Heylich Cruyts, d’welck tegenwoordigh is het Clooster”.
1480 – Gilles de la Croix werd in 1480 benoemd tot eerste rector van de kapel.
1496 – Met toestemming van Louis Scharis, pastoor van Sint-Martensvoeren en van Jan van Abroek (prior van klooster van het Heilig Graf in Sint-Odiliënberg), werd de kapel bij acte van 24 maart 1496 tot klooster verheven. De nieuwe priorij werd ingericht “sub vocabulo Sancte Crucis ac Montis Calvarie”. Het werd een klooster van de Reguliere Kanunniken van het Heilig Graf, ook wel aangeduid als Sepulchrijnen.
Deze orde hield zich bezig met de verering van het kruis van Christus en het Heilig Graf. Het klooster werd belangrijk als bedevaartsoord. Mensen konden niet naar het Heilig Land om het graf te bezoeken en daarom kwamen er op verschillende plekken in Europa devotieplekken.
Gilles de la Croix werd de eerste prior en vanaf dat moment werden de noodzakelijke kloostergebouwen bij de kapel opgericht. Volgens bouwhistorici stamt het systeem aan kelders uit deze beginperiode.
In de akte werd ook een numerus clausus opgenomen dat de gemeenschap niet groter mocht zijn dan 25 kloosterlingen. Dat aantal werd in de periode vóór de Franse Revolutie (1789-1799) nooit gehaald. Het klooster telde hoogstens een tiental kanunniken.
1504 – Gilles de la Croix overlijdt op 3 december 1504 en wordt begraven in het koor. Euverdus van Euchelen wordt zijn opvolger en is prior van 1505 tot 1553.
1510 – Jan van Abroek overlijdt op 6 april 1510 en wordt opgevolgd door Hiëronymus van Brogel (1510-1540).
1568 – Plundering van het klooster door Staatse troepen – de “Hollanders” – onder leiding van Willem van Oranje als onderdeel van zijn eerste invasie: het begin van de Tachtigjarige Oorlog.
1579 – Na de inneming van Maastricht hebben de Spaanse troepen van Parma het klooster ‘jaemerlyck aefgebrand ende tenenmael verdestrueerd’ als represaille omdat de Statenvergadering niet spaansgezind was. Het klooster fungeerde van oudsher als vergaderlocatie voor de Staten van Limburg en de Landen van Overmaas vanwege de gunstige centrale ligging.
1601 – Er wonen nog slechts twee kloosterlingen in Hoogcruts.
1603 – Herbouw in 1603.
Op initiatief van Jan van Bronkhorst, Graaf van Gronsveld werd een poging ondernomen om het klooster te incorporeren bij de jezuïeten van Aken. De 2 overgebleven Sepulchrijnen verweerden zich echter succesvol.
1606 – Tijdens de ambtsperiode van Crucius Bruyn (prior van 1572-1632) openen de Sepulchrijnen op 6 december 1606 een Latijnse school met pensionaat in het klooster. Men onderwees er “les humanités, la bonne morale, les langues latine, française, flamande et allemande”. De schoolmeester moest ‘sorghe draegen dat syn discipulen nyet alleenlyck in die letteren, maar oock in die deucht geinstrueert worden’.
De leerlingen, gemiddeld zo’n vijfentwintig, waren zonen van de plattelandsadel, de stedelijke elite en de rijkere boerenklasse, afkomstig uit de vierhoek Maastricht-Luik-Verviers-Aken.
In de eerste helft van de achttiende eeuw heeft de school te Hoogcruts meer dan 40 leerlingen in het internaat.
1623 – 1679 – Tijdens het prioraat van Johannes Linssen (1623-1642) en Livinus Francken (1642-1679) kreeg het klooster veel te verduren van de aanwezigheid der Staatsen. Kloosterlingen en scholieren moesten meermalen hun toevlucht zoeken in aangrenzende landen, o.a. op de hoeve Hees in de Rijksheerlijkheid Slenaken en in het klooster Sinnich (Teuven, B).
1669 – Bouw van de belendende boerderij Crutserhoeve.
1679 – Op 18 juli 1679 zijn 8 kloosterlingen ingeschreven.
1680 – De Sepulchrijnen kopen in 1680 hoeve Blankenberg op de Keutenberg te Wijlre.
1697 – 1728 – Reinerus Konings wordt tot prior benoemd (1697 – 1728). In de vredige jaren van het begin van de achttiende eeuw bracht hij met name de Latijnse School tot hoge bloei.
De achttiende eeuw mag zeker gelden als de bloeiperiode van het klooster. Het werd een welvarend plattelandsklooster met een uitgebreid goederenbezit en inkomsten die voldoende waren om kloosterlingen, personeel en leerlingen van de school in hun levensonderhoud te kunnen voorzien. Het klooster oriënteerde zich in deze periode tevens op financiële activiteiten en ging voor de bevolking uit de omgeving als een soort bank van lening fungeren.
In de 18e eeuw werd het klooster grootscheeps verbouwd, en ontstond het huidige bouwplan met twee kloostervleugels, waarbij de zuidelijke vleugel bestond uit een kerk.
Het park wordt ommuurd en voorzien van 2 gebouwtjes.
1730 – 1740 – Tussen 1730 en 1740 worden de kloostergebouwen uitgebreid voor meer dan 13.000 gulden, zodat er plaats kwam om studenten te huisvesten en vreemden te ontvangen.
1752 – In 1752 kwam een grenssteen aan het licht die gelegen was in de het midden van de poel voor het klooster Hoogcruts. Deze poel lag aan de historische weg tussen Maastricht en Limbourg, de zogenaamde ‘via Mansuerisca’. Bij de steen (‘eenen grooten swaeren caughen grauwen steen’) hoorde een soort wegwijzer met twee riddersporen. Een spoor wees naar Maastricht, het andere naar Limbourg. Voorts wordt vermeld dat de riddersporen buitengewoon groot waren: van ‘eene extraordinaire groote en langthe’.
1770 – Cornelius Creischer uit Montzen wordt tot prior van Hoogcruts gekozen. Hij zou uiteindelijk de laatste prior zijn (1770-1797). Hij liet omvangrijke herstellingen aan de kloostergebouwen uitvoeren en een nieuwe kerk bouwen. Ook het kerkorgel, gebouwd door Guillaume Robustelly, werd vernieuwd. Onder prior Creischer waren er 11 kloosterlingen.
1785 – Voltooiing van de kerk (kloosterkapel) met het chronogram op het timpaan dat waarschijnlijk boven de publieke westingang zat: Deo optIMo tItVLo CrVCIs InVentae eXIsto.
Het kloostergebouw (de oostelijke vleugel) bestond uit de refter (eetruimte), keuken, slaapkamers, brouwerij, bakkerij, alsmede de sacristie en het koor van de kloosterkerk. Het kloostergebouw viel onder de rijksonmiddelijke heerlijkheid Slenaken. De rest van de gebouwen (pachthoeve, puthuis) lagen in het graafschap Dalhem, waar ook Noorbeek toe behoorde.
1792 – Verhuizing van kloostergemeenschap in 1792 voor oprukkende Franse Republikeinen. Het hoofdgedeelte van het klooster ligt namelijk op Keizerlijk gebied (Oostenrijk), onder Slenaken.
1793 – Hoewel veel kloosters in 1793 moeten sluiten lukte het de Sepulchrijnen hun nut als opleidingsplek aan te tonen en werden zo nog enkele jaren door de Oostenrijkse Keizer, de toenmalige machthebber in dat deel van Limburg, geduld.
1794 – Bij de tweede inval van de Fransen in het land vluchten de prior en kloosterlingen op 19 september 1794 naar Duitsland en vestigden zich te Xanten, Embung, Bocholt en Alfen.
1795 – De prior en kloosterlingen keren op 12 mei 1795 terug.
1796 – Bij wet van 15 Fructidor an 4 (1 september 1796) worden alle kloosters opgeheven en hun goederen geconfisqueerd. Een wanhopige poging van klooster Hoogcruts om de opheffing te verijdelen mocht niet baten.
Volgens de bevolkingslijsten van 1796 wonen er in het klooster 11 kloosterlingen, 16 mannelijke persoonsleden in leeftijd variërend van 14 tot 73 jaar en 6 vrouwelijke personeelsleden, van 20 tot 52 jaar.
1797 – Bij beschikking op 11 januari 1797 ziet de Franse minister van Financiën geen aanleiding het klooster te handhaven. Klooster Hoogcruts wordt opgeheven door de Franse bezetters.
De paters huren nu het complex.
Het klooster telt nog 40 interne leerlingen. De bevolking van Hoogcruts bedroeg op het einde van de achttiende eeuw in totaal 73 personen.
1798 – De paters en de leerlingen van de school krijgen op 4 februari 1798 te horen dat ze binnen 24 het gebouw moeten verlaten. Bij de opheffing waren er 10 kloosterlingen en 1 lekenbroeder.
De kloostergebouwen komen, na een openbare verkoop op 23 maart 1798, in bezit van de heren Antoine Bemelmans (van Maastricht) en Chrétien Coenegracht (van Wyck) voor 2.707.000 francs.
1802 – Toen de troebele tijden van de Revolutie (1789-1799) voorbij waren ondernamen de kanunniken van Hoogcruts pogingen om weer in het bezit van hun goederen te komen. Op 22 september 1802 deden zij hun rechten gelden op de geestelijke pensioenen. Het bleek echter niet meer mogelijk de voormalige kloostergoederen terug te kopen. Aangezien de afspraken met de heren Bemelmans en Coenegracht betreffende het teruggeven van het klooster Hoogcruts aan de kanunniken mondeling overeen waren gekomen en de heer Bemelmans tussentijds overleden was konden de kanunniken geen aanspraak maken op het klooster.
1803 – Op 17 november 1803 werd afstand gedaan van alle wederzijdse aanspraken en rechten. Het doek viel over het Heilig-Grafklooster van Hoogcruts. Het orgel van de kloosterkerk, toegeschreven aan Robustelli, werd in 1803 verplaatst naar de kerk van ’s-Gravenvoeren en vervolgens naar de kerk van Eckelrade. De oostvleugel werd door de nieuwe eigenaren verbouwd tot landhuis en de kapel tot oogstschuur.
1870 – Brand in de voormalige kloostergebouwen.
1873 – 1879 Herbouw.
1904 – Aankoop landhuis en schuur (voormalige kapel) door Franse zusters Dominicanessen. Zij waren in 1901 vanuit Oullins (Frankrijk) eerst gevlucht naar Bissegem bij Kortrijk en daarna naar Hoogcruts ten gevolge van de seculariseringpolitiek in Frankrijk. Voor de ingebruikname word tde voormalige kapel van schuur herbouwd tot kloostervleugel. Hiervoor werd over de lengte van de kerk een scheidingswand opgericht en werden er verdiepingsvloeren aangebracht. Aan de noordelijke zijde van de wand werd een kapel ingericht, op de verdiepingen en aan de zuidelijke zijde werden kloostercellen, dienstruimten, ontvangstruimtes en een recreatiezaal ingericht. De zusters keren terug naar Frankrijk in 1921.
1904 – 1937 – Tussen tenminste 1904 en 1937 wordt de begane grond van de zogenaamde Boostenvleugel (“Boostenbouw”) gerealiseerd, vernoemd naar architect Alphons Boosten uit Maastricht. Deze verlenging van het kanunnikenhuis diende om een moderne, hygiënisch verantwoorde keuken in te passen met waarschijnlijk aanvullende sanitaire voorzieningen.
1927 – De Paters Franciscanen nemen het klooster van Dominicanessen over om er een tweede noviciaatshuis te vestigen.
Tijdens het gebruik van het klooster door de Dominicanessen en Franciscanen was er ook een begraafplaats ingericht in de tuin, ter plekke van de dichtgemetselde poort.
1937 – De bestaande Boostenvleugel-aanbouw wordt door architect Alphons Boosten met een verdieping verhoogd en krijgt een geveldetaillering die aansluit op het landhuis. Vermoedelijk werden hier de eetruimte en de recreatiezaal gevestigd.
1944 – Begin september 1944 moeten de paters van Hoogcruts een 150-tal Duitse SS’ers inkwartieren.
Op 12 september 1944 laat Burgemeester Nahon van Noorbeek per telegram aan Koningin Wilhelmina weten dat Noorbeek de eerst bevrijde gemeente van Nederland is.
Op 13 september om 15:45 uur richt de 113e Group in klooster Hoogcruts haar commandopost in.
1945 – 1951 – De kloostergebouwen bieden ook onderdak aan de zusters Clarissen vanwege de oorlogsschade aan hun klooster in het Kasteel Ammersoyen (Gelderland).
1960 – Het klooster dient als vakantiekolonie (jeugdherberg Paters Franciscanen) onder de naam “Vakantiecentrale Hoogcruts”.
1964 – 1974 De Paulus Stichting uit Sittard vestigt in 1964 in het voormalige klooster een instituut voor verstandelijk gehandicapten. In de kloostertuin worden noodklaslokalen gebouwd.
1966 – Klooster Hoogcruts wordt op 10 mei 1966 officieel geregistreerd als Rijksmonument.
1979 – Het gebouw wordt op 6 september 1979 door brand verwoest.
2011 – Stichting Het Limburgs Landschap koopt in juli 2011 de ruïne en start met het puinruimen en herstelwerkzaamheden, restauratie en consolidatie.
Reden van aankoop: Hoogcruts vertelt de geschiedenis van de pelgrimage en de godsdienstbeleving in Europa. Ook zijn de gevolgen van politieke ontwikkelingen en diverse oorlogen herkenbaar. De ruïne is door haar ouderdom een driedimensionaal bouwhistorisch archief en daardoor wetenschappelijk van belang. Het is ondanks de desolate toestand een bijzondere plek, een plek met een lading.
2020 – HX – Klooster van de 21e eeuw: er ontstaat een seculiere kloostergemeenschap die zich bezig houdt met kunst, cultuur, zorg, natuur en technologie.
